ETİK KAVRAMI VE KURALLARI
İnsan ve toplum ilişkilerindeki kuralları, üç ana bölümde toplayabiliriz. Bunlar din, ahlak ve hukuktur. Dini kurallar; Tanrı buyruğudur ve uyulmaması halinde günah işlenmiş olunur. Ahlaki kurallar; toplumsal yaşamın gereği olarak insanların birbiriyle ilişkilerinde uymaları gereken davranış biçimi bütünüdür ki, uyulmaması halinde cezası vicdanı mahiyette olup, kınanma, ayıplanmadır. Hukuki kurallar ise toplumun genel yararını veya kişilerin ve toplumun ortak iyiliğini sağlamak amacıyla konulan ve kamu gücüyle desteklenen kural, hak ve yasaların bütünüdür. Uyulmaması halinde hukuki yaptırım uygulanır.
Din, ahlak ve hukuk anlayışı, zaman ve mekana göre, farklı toplumlarda değişik şekilde karşımıza çıkabildiği gibi, bir çok kuralı da benzeşmektedir. O nedenle bir hukuk kuralının ihlali, aynı zamanda bir ahlak ve/veya din kuralının ihlali sonucunu da doğurabilmektedir.
Bu kısa girişten sonra esas konumuz olan etik kavramı ve değerlerine gelelim:
Ahlak, insan ve toplumun genel kabul görmüş davranış biçimidir. Etik ise ahlaki olayları inceleyerek bundan sonuçlar çıkarır, nasıl olması gerektiğini saptar ve kurallar belirler. O halde; etik kavramı, ahlak kavramı üstüne kurulmuş bir kavramdır diye düşünebiliriz.
Son yıllarda, Ülkemizde etik davranış ve kurallar üzerine ciddi çalışmalar yapıldığını bu amaçla dernekler kurulduğunu, panel, sempozyum, seminer, v.s. yoluyla toplumun aydınlatıldığını mutlulukla takip ediyoruz. Devletimizin de aynı konuya özgü önemli çalışmalara başladığını gözlemliyoruz. Buna 5176 Sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ve bu Kanuna bağlı Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’i örnek gösterebiliriz. Temennimiz bu Kanun ve Yönetmeliğin gereği olan çalışmaların verimli şekilde sürdürülmesidir.
Konunun önemine binaen, anılan Kanun ve Yönetmelik hakkında özet bilgiler sunmayı yararlı bulduk. Kanunun amacı; Kamuda etik kültürünü yerleştirmek, kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkelerini belirlemek, bu ilkelere uygun davranış göstermeleri açısından onlara yardımcı olmak ve görevlerin yerine getirilmesinde adalet, dürüstlük, saydamlık ve tarafsızlık ilkelerine zarar veren ve toplumda güvensizlik yaratan durumları ortadan kaldırmak suretiyle kamu yönetimine halkın güvenini artırmak, toplumu kamu görevlilerinden beklemeye hakkı olduğu davranışlar konusunda bilgilendirmek ve Kurula başvuru usul ve esaslarını düzenlemektir.
Kanun; genel bütçeye dahil daireler, katma bütçeli idareler Kamu İktisadi Teşebbüsleri, döner sermayeli kuruluşlar, mahalli idareler ve bunların birlikleri, kamu tüzel kişiliğini haiz olarak kurul, üst kurul, kurum, enstitü, teşebbüs, teşekkül, fon ve sair adlarla kurulmuş olan bütün kamu kurum ve kuruluşlarında çalışan; yönetim ve denetim kurulu ile kurul, üst kurul başkan ve üyeleri dahil tüm personeli kapsamaktadır.
Cumhurbaşkanı, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Bakanlar Kurulu üyeleri, Türk Silahlı Kuvvetleri ve yargı mensupları ve üniversiteler hakkında ise bu Kanun hükümleri uygulanmayacaktır.
5176 Sayılı Kanun gereğince; Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkelerini hazırlayacağı yönetmeliklerle belirlemek, etik davranış ilkelerinin ihlal edildiği iddiasıyla re’sen veya yapılacak başvurular üzerine gerekli inceleme ve araştırmayı yaparak sonucu ilgili makamlara bildirmek, kamuda etik kültürünü yerleştirmek üzere çalışmalar yapmak veya yaptırmak ve bu konuda yapılacak çalışmalara destek olmakla görevli ve yetkili olan Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu oluşturulmuştur.
Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kurulu belirttiğimiz temel görevleri yerine getiren en üst organdır. Bundan başka, kurum ve kuruluşlarda Etik Komisyonu kurulacaktır. Bu komisyon ise etik kültürünü yerleştirmek ve geliştirmek, personelin etik davranış ilkeleri konusunda karşılaştıkları sorunlarla ilgili olarak tavsiyelerde ve yönlendirmede bulunmak ve etik uygulamaları değerlendirmek işlevini yerine getirmekle görevli ve yetkilidir.
Etik davranış ilkelerine aykırı uygulamalar bulunduğu iddiasıyla, yapılacak başvurularda; en az genel müdür veya eşiti seviyedeki kamu görevleri hakkında Başbakanlık Kamu Görevlileri Etik Kuruluna, diğer kamu görevlileri için de ilgili kurumun disiplin kuruluna müracaat edilecektir. Başvuruların inceleme ve araştırılmaları sonunda etik davranış ilkelerine aykırı işlem veya eylem saptanırsa, kurulca verilecek karar, Başkan ve Üyeler tarafından imzalanmakla kesinleşir.
Kesinleşen karar Başbakanlık makamı ve ilgililere bildirilir. Kararlara karşı idari yargı yoluna başvurma hakkı vardır. Ancak, dava sonucu beklenmeden kurul kararı Resmi Gazete aracılığıyla kamuoyuna duyurulur. Şayet kurul kararı mahkeme tarafından iptal edilirse, bu karar da Resmi Gazete’de yayımlanır. En az genel müdür veya eşiti altındaki kamu görevlileri disiplin kuruluna yapılan başvurular üzerine alınan karar ise ilgili kurum ve kuruluş yetkilisine, hakkında başvuru yapılan kamu görevlisine ve başvuru sahibine bildirilir. Disiplin kurullarının kararları kamu oyuna duyurulmaz, bu Kanuna göre yapılan inceleme ve araştırmalar, genel hükümlere göre ceza kavuşturmasına veya tabi oldukları personel kanunları hükümlerine göre disiplin kavuşturmasına engel teşkil etmez.
Kamu Görevleri Etik Kurulu, mal bildirimlerini gerektiğinde inceleme yetkisine sahiptir. Keza, hediye alma yasağının kapsamını belirleme ve en az genel müdür veya eşiti seviyedeki kamu görevlilerince alınan hediyelerin listesini gerektiğinde her takvim yılı sonunda isteme yetkisine sahiptir.
İki yıl içinde yapılmayan etik ilkelere aykırı davranışlar hakkındaki başvurular incelenmez. Şimdi de etik davranış ilkelerini Yönetmelik’e göre sıralayalım.
- Görevin yerine getirilmesinde kamu hizmeti bilinci
- Halka hizmet bilinci
- Hizmet standartlarına uyma
- Amaç ve misyona bağlılık
- Dürüstlük ve tarafsızlık
- Saygınlık ve güven
- Nezaket ve saygı
- Yetkili makamlara bildirim
- Çıkar çatışmasından kaçınma
- Görev ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması
- Hediye alma ve menfaat sağlama yasağı (yönetmelikte bu ilke geniş şekilde açıklanmış ve nelerin yasak kapsamı dışında olduğu ayrıca belirtilmiştir.)
- Kamu malları ve kaynaklarının kullanımı
- Savurganlıktan kaçınma
- Bağlayıcı açıklamalar ve gerçek dışı beyan
- Bilgi verme, saydamlık ve katılımcılık
- Yöneticilerin hesap verme sorumluluğu
- Eski kamu görevlileriyle ilişkiler
- Mal bildiriminde bulunma
Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları bu Kanun kapsamında mı?
Anayasanın 135 inci maddesi başlığı; Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ibaresini taşımaktadır. Bu mesleki kuruluşları baro, tabipler odası, eczacılar odası, mimarlar mühendisler odası, noterler odası, muhasebeciler, muhasebeci mali müşavirler, yeminli mali müşavirler odası, ticaret, sanayi, deniz ticaret odası ve ticaret borsası, esnaf ve sanatkarlar odası ve benzeri odalar ile bunların üst kuruluşlarıdır. Kanun koyucu eğer kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarını bir kanun kapsamına almak istiyorsa Anayasa’nın bu belirttiğimiz tabirini aynen ilgili maddeye yerleştirmektedir. Halbuki, 5176 Sayılı Kanunda bu ibare net olarak belirtilmemiştir. Kanunun kapsamını düzenleyen 1’inci maddede ifadesini bulan kamu tüzel kişiliğini haiz almak, ya da kamu kurumu ve kuruluşları gibi nitelemelerin de tam olarak kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları anlamına geldiğini düşünmüyoruz. Buna rağmen, Başbakanlık Kamu görevlileri Etik Kurulu’nun kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarını, özellikle amaçları itibariyle benzeştikleri gerekçesiyle 5176 Sayılı Kanun kapsamında değerlendirmesini ise yararlı buluyoruz. Bize göre, kamu kurumu özelliğinden ziyade birer sivil toplum kuruluşu olan kamu kurumu niteliğindeki mesleki kuruluşları, Etik Kurulun isteği doğrultusunda, üç kişilik etik komisyonu kurarak kanun ve bağlı yönetmelik doğrultusunda hizmet sunması, her şeyden önce etik davranış ilkelerinin benimsenmesi, yerleşmesi ve görevlilerin saydamlık, tarafsızlık, dürüstlük, hesap verebilirlik, kamu yararını gözetmek gibi etik davranış ilkelerini belirlemek ve uygulamayı gözetmek bakımından faydalı olacaktır.